Milliyet Mimarlık Yazıları- Tange'den Yazgan'a Üsküp / Suha Özkan

Tange’den Yazgan’a Üsküp  

 

Suha Özkan Hon. F AIA

 

Temmuz 1963 de Üsküp’de 6.1 şiddetindeki deprem iki binden çok can almış, iki yüzbin kişi evsiz kalmıştı. O zaman Yugoslavya, Kuzey Makedonya kenti Üsküp Osmanlı’nın Batı hamlelerinden kalan tarihi bir mirastı. Depremde kentin %80 yıkılmıştı.1963 yılında henüz ODTÜ birinci sınıfta idim. Türkiye’nin en uzun soluklu ve nitelikli edebiyat dergisi, sanat ve edebiyat alanına bizi götüren Varlık dergisi ve çıkarttığı kitaplar ile o yılların en etkin ve sevdiğimiz bir yayın ortamıydı. Bu ortamın kurucusu Yaşar Nabi Nayır (1908 – 1981) Üsküp doğumluydu. Genellikle birkaç hafta haber bültenlerde yer alan doğal afetler Nayır’ın aidiyeti ve tutkusu nedeni ile edebiyat alemimizin gündeminde de aylarca yer aldı.

 

Neslimizin unutulmaz yayın İnsan Yerleşmeleri dergisi Ekistiks’in kurucusu ve Delos Sempozyum’unun unutulmaz öncüsü Constantinos Doxiadis 1960’ların önemli bir kent planlama bürosuydu. Hakkaniyetle, yerle bir olan Üsküp’ün yeniden planlaması ona verilmişti. Doxiadis, Polonyalı Mimar-Plancı Adolf Ciborowski ile birlikte 1964’de Üsküp Master Planı’nı bitirdi. Bir yetki tercihi olarak ve mesleğe saygıyla, kentsel tasarım konusuna girmeyip, iki kilometrelik kent merkezini yarışma aracılığı ile seçilecek başka bir yeteneğe teslim etmeyi yeğledi. 

 

Yarışmaya 4 uluslarası Kenzo Tange (Japonya), Johannes van den Broek and Jaap Bakema (Hollanda), Luigi Piccinato (Italya), Maurice Rotival (ABD), Aleksandar Dordevik, Eduard Ravnikar, Radovan Mischevik -.Fedor Wenzler ile Slavko Brezorski olmak üzere 4 de Yugoslav tasarım gruplarını davet edilmişti. Bu çağrılı planlama ve kentsel tasarım grupları arasında Bursa ve İstanbul İmar planlarında çalışmış olan Piccinato bizim için önemliydi. Burada anımsamakta yarar var. Bursa tarihi merkezi ve Kapalıçarşı’nın tümüyle koruma altına alınması için Adnan Menderes’e neredeyse yalvardığı bilinir. 1958’de Türkiye’den dönerken uçakta Kaptan, Bursa Kapalıçarşı’da çıkan ve önlenemeden yayılan Ulu Camii bile saran yangını bildirince, Bursa’da daha yeni işe başlamış Piccinato’nun kendini sorumlu tutup, gözyaşları arasında: “Keşke ısrar etmeseydim,” diye bu trajediyi dolaylı da olsa üstlendiği bilinir. Bu yangının bir imar kundakçılığı olduğu da hep söylenir. O, yine de 1961 kadar Bursa üzerinde çalışmıştır.

 

Yarışmayı Tange Grubu kazandı; bu grupda Sadao Watanabe and Yoshio Taniguchi de vardı. Tange’nin kentsel tasarımı, Vardar Nehrini kentsel olarak içselleştiren, “Kent Kapısı” ve “Kent Duvarı” kavramlarını geliştiren 1960ların bütünleşik kentsel tasarım kavramlarının zamanın mimari dili metabolizmin heyecan verici bir çalışmasıydı. Öyleki bizim tüm mimarlık eğitim süresini kapsayan bir kentsel tasarım okulu gibiydi. Bize sanki korkulacak bir tutummuş gibi sunulan “ütopya” gözlerimizin önünde ve yanıbaşımızda gerçekleşiyordu. 

 

Aradan neredeyse yarım yüzyıl geçtikten sonra Üsküp kent merkezinin[KY1]  3 km uzağındaki, 450bin metrekare alanda yer alan, alış-veriş, eğlence, konut ve ofis parkını içeren gerçekten kapsamlı bir kentsel tasarım alanı için açılan yarışma Doğu Kapısı (East Gate) olarak adlandırıldı. Yarışmaya çağrılan gruplar arasında geçen yüzyılın sonunda iz bırakan, Winny Maas’ın kurduğu MVRDV ile Ben Berkel ile Caroline Bos’un UN Studio’su gibi uluslararası ünlü tasarım grupları arasından Begüm – Kerem Yazgan kazandı.

 

Bölgenin yetkin işvereni Balfin Group projenin ileri kesin proje aşamasına kadar olan kısmını kapsayan bir sözleşme ile Yazganları görevlendirdi. Bu alanın master planlamasının yanısıra, mimari, iç mimari ve peyzaj hizmetlerini de içermekteydi. Böylelikle Yazgan özledikleri tasarım felsefesini elde ederek, ender rastlanacak bütüncül bir tasarım süreci oluşturma olanağı sağladı.

 

Ekim 2021 de açılışı yapılan Üsküp Doğu Kapısı (East Gate) projesini Yazganlar şöyle özetliyor: “Mimari düşüncemizin temelini oluşturan ‘esnek sistem tasarımı’ fikrini, kent ölçeğinden başlayarak detay ölçeklerine kadar uygulayabildiğimiz önemli projelerimizden biridir. Genel tasarım anlayışı, ‘doğrusallık’ fikrinin çeşitli ölçeklerde tekrarı ve ihtiyaca uygun esnek bir biçimde çeşitlendirilmesine dayanır. Doğrusal biçimde uzanan kütlelerin her biri kendi otonomilerini yansıtmaktadır. Bununla birlikte, alışveriş ve eğlence merkezi, kaskatlı konutlar, iş merkezi kütleleri doğrusal eksende kaydırılarak, ara mekanlar ve yeşil teraslar oluşturulmuştur. Üsküp Doğu Kapısı projesinde de farklı fonksiyonlar, Orta Doğu Teknik Üniversite yerleşkesinin yaya dostu yürüyüş yolu gibi, doğrusal bir yeşil, yürüyüş, aktivite, dinlenme, eğlence aksında bir araya getirilmiştir. Bu sakin, tüm kentsel ortamı bütünleştiren yürüyüş yolu, kent ölçeğinde, Üsküp’ün merkezinde bulunan Makedonya Meydanı’ndan başlayıp, Vardar nehri kenarında devam ederek, Kenzo Tange’nin tasarladığı Merkezi Tren İstasyonu’nun yanından uzanıp, nehrin karşısına geçen yürüyüş aksını, şehrin doğusuna entegre etmeyi ve şehrin merkezini doğuya bağlamayı önermektedir.”

 

Çok geniş bir alanı kapsayan arazi kullanımı, son yıllarda iç içe ve üst üste ortak kentsel etkileşim araya bir sıkışık kullanım karışımı yerine, işlevsel bölgelemeyi (zoning) yeğlemiştir. Bu neredeyse bir “Yeni Kent” olan yapılanmaya belki de Dünya’da en geniş kentsel açık alanlardan biri olan Meydanla erişilmektedir. Üç parça halinde sert zeminli Meydan iki kenarından geniş yeşil alanlarla yumuşamaktadır. Tüm ticari kullanışlar, dar uçları Meydana çıkan doğrusal kitleler olarak bitimlerinde konut alanlarına erişmektedir. On blok kendi içlerinde ve aralarındaki alanlarda ulaşım, erişim, işlev ve hizmet farklılıkları ile çoğulcu bir biçimlendirme ve farklı mimarlık kimliği aranarak betimlendirilmiştir. Özellikle, bu doğrusal kitlelerin Meydan açılan uçları, çağımızın simgesel dışavurum izlenimleri kullanılarak zenginleştirilmiştir.

 

Toplam inşaat alanını 152 bin metrekare olan kompleksde 1600 daire konut ve 5 ofis bloku vardır. Tahmini yatırım ise 360 milyon Avrodur.

 

Bu uygulama ile Dünya planlama, kentsel tasarım ve mimarlık ortamı yepyeni genç ve dinamik yetenek grubuna kavuşmuştur.